یک بام و چهار هوا!

فرناز شهیدثالث

ایران چهارفصل دارد. یعنی هر روزی از سال که باشد، می‌توانید حال‌وهوای فصل مورد نظر خودتان را انتخاب کنید و به یک گوشه از ایران سفر کنید. مثلاً می‌توانید در چله‌ی زمستان به جنوب بروید و با یک لباس خنک تابستانی روی شن‌های کنار ساحل قدم بزنید یا در جزیره‌ی رنگارنگ هرمز گردش کنید. برعکس، می‌توانید در چله‌ی تابستان به مناطق کوهستانی و مرتفع سفر کنید و از سرما بلرزید.

این ویژگی کشور ایران در کمتر نقطه‌ای از دنیا دیده می‌شود. حتی کشورهایی که مساحت آن‌ها از مساحت ایران بیشتر است، در بیشتر شهرها و روستاهایشان آب‌وهوایی مشابه دارند. در ایران، برای سلیقه‌های مختلف، گزینه‌های متفاوت داریم. مثلاً کسی که باران دوست داشته باشد، حتماً انتخاب اولش یکی از شهرهای شمالی در استان‌های گیلان و مازندران یا گلستان است. در مقابل، مناطق کویری و بیابانی هم هستند که در آن، تا چشم کار می‌کند، یک افق بی‌انتها، بدون حتی یک شاخه گل و یک درخت است.

جالب است که در تعداد زیادی از شهرها و روستاهای ایران، به این دلیل که همیشه آب کم بوده و مردم از قدیم آرزوی چند قطره باران داشته‌اند تا زمین و زمان از خشکی دربیاید، آیین‌ها و مراسم مختلفی داریم که به آن‌ها «مراسم باران‌خواهی» می‌گوییم. برعکس در شمال کشور، گاهی آن‌قدر باران می‌باریده که مردم احساس می‌کردند همه‌چیز در حال نابودشدن است. برای همین در مناطق شمالی آیین‌ها و مراسمی برای بندآمدن باران داریم.

به همین نسبت، در معماری سنتی ایران هم شکل خانه‌ها و مصالحی که در ساخت‌وساز استفاده می‌شده، در مناطق مختلف متفاوت بوده است. مثلاً خانه‌های شهرهای کویری دیوارهایی بلند با قطر زیاد داشتند تا از نفوذ آفتاب و گرما به فضای داخلی خانه‌ها جلوگیری شود. وسط حیاط یک حوض آب می‌ساختند و باغچه‌ای، تا باغ بهشت را وسط کویر بکشاند. در شهرهای شمالی اما همه‌جا سبز است و نیازی به دیوارهای بلند و طراحی باغچه نبوده. در عوض خانه‌ها طوری ساخته می‌شدند که آدم‌ها از باران در امان باشند.

ماجرای حیات وحش و پوشش گیاهی این دو بخش از سرزمین ما هم، زمین تا آسمان با هم فرق دارد. درخت‌ها و درختچه‌های مناطق کویری از نوعی هستند که ریشه‌های بلند داشته باشند و ریشه‌هایشان آن‌قدر در زمین فرو برود تا به آب برسند. درخت‌هایی مثل «گز» و «طاق»، که هم بیابان را زیباتر می‌کنند و هم خاک این محدوده را حفظ می‌کنند تا از بین نرود.

اما در شمال، جنگل‌های سرسبز و انبوهی داریم که به جنگل‌های «هیرکانی» معروف شده‌اند؛ این‌جا قدیمی‌ترین پوشش گیاهی زمین است. یعنی میلیون‌ها سال پیش که سرتاسر کره زمین از سرما یخ زد و تمام جنگل‌ها از بین رفتند، درخت‌هایی که بین رشته کوه البرز و دریای مازندران بودند از این سرما دور ماندند.

در این جنگل‌ها تا چند سال پیش «ببر ایرانی» زندگی می‌کرد که دیگر اثری از آن نمانده است. حالا حیوانات دیگری مثل «پلنگ»، «خرس» و «مرال» در جنگل‌ها زندگی می‌کنند و کنار دریا هم انواع پرنده‌های کنارآبزی مثل «باکلان» و «آبچلیک». تک «درنا»ی سیبری ایران هم هنوز زمستان‌ها خودش را به فریدون‌کنار می‌رساند.

پرنده‌ها و حیوانات نقاط خشک و بیابانی، حال‌وهوای دیگری دارند. «یوزپلنگ آسیایی» با آن چهره‌ی دوست‌داشتنی و خط اشک سیاهش همین‌جا زندگی می‌کند. از بین پرنده‌ها هم یک پرنده‌ی نخودی‌رنگ کوچک و بامزه به نام «زاغ بور» داریم که فقط در بیابان‌های ایران زندگی می‌کند. یعنی هر کسی در دنیا بخواهد زاغ بور ببیند، تنها انتخابش سفر به ایران است. اوایل پاییز و اوایل بهار، بهترین زمان سفر به کویر و مناطق بیابانی است.

در فاصله‌ی بین هوای بارانی شمال و هوای گرم و خشک کویر و بیابان، سرزمین‌های کوهستانی با برف و سرمای همیشگی هستند و همچنین خط ساحلی کنار خلیج فارس و دریای عمان که زمستان‌هایش بهاری و تابستان‌هایش گرم و سوزان است، اما زیبایی آب‌های درخشانش همیشه شگفت‌انگیز است.

خلاصه که در ایران، حق انتخاب برای تجربه‌ی موقعیت‌های مختلف در هر فصلی از سال، در دست شماست.