علمی

این سفره‌ وارد جمع می‌شود!

(نگاهی به آسیب دیدن سفره‌های آب زیرزمینی)

فریده فرهادی

به دلیل گرمایش جهانی، دمای کره‌ی زمین روزبه‌روز گرم‌تر شده و اثر گازهای گلخانه‌ای نیز افزایش می‌یابد. تغییرات آب و هوایی، گرم شدن کره‌ی زمین، بادهای شدید، رطوبت نسبی پایین، مدت زمان و ویژگی‌های بارندگی، شدت و مدت بارندگی و رشد پر شتاب جمعیت؛ جهان را در دهه‌های گذشته به سمتی برده که تقریباً اکثر کشورها با بحران خشک‌سالی و کمبود آب مواجه هستند. صندوق جهانی طبیعت (بزرگ‌ترین سازمان حفاظت از محیط‌ زیست) بحران کم آبی را دومین بحران بزرگ دنیا طی ده سال آینده اعلام کرده است.

کشور ایران نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی، دارای اقلیمی خشک و نیمه خشک است. شیوه و سبک زندگی گذشتگان ما نیز براساس کم‌آبی بوده است. از معماری ایرانی گرفته تا نگه‌داری آب در آب‌انبارها، یخچال‌ها، کاریزها، قنات‌ها و... همه‌ی این‌ها نشان می‌دهد که باید آب کم‌تری مصرف شود. طبق بررسی‌های رسمی به دلیل کاهش ذخایر آبی کشور، ایران در آستانه‌ی بحران آب به سر می‌برد و در سال‌های آینده، تأمین آب به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های کشور تبدیل می‌شود.

این بررسی‌ها نشان می‌دهد که ایران در زمینه‌ی بارش باران از میانگین جهانی بسیار فاصله دارد. علاوه بر آن کمبود آب در کشور را می‌توان نتیجه‌ی عوامل دیگری مثل استفاده‌ی غیراصولی از آب‌های زیرزمینی با حفر بیش از حد چاه‌های قانونی و غیرقانونی، رعایت نکردن سهمیه‌ی برداشت آب از سوی برخی کشاورزان و استفاده از روش‌های سنتی آبیاری، افزایش مصرف آب از سوی صنایع، افزایش مصرف آب در واحدهای مسکونی، لوله‌کشی غیراستاندارد در مناطق شهری و... دانست. این عوامل موجب شده‌اند که بخش قابل توجهی از منابع آبی در سراسر کشور خشک شده و سطح سفره‌های زیرزمینی به شدت پایین بیاید. مشکل اصلی بحران آب در کشور ما نیز ناشی از همین مسئله است؛ چون 95 درصد منابع آب ایران، زیرزمینی است. وقتی آب‌های سطحی برداشت می‌شوند در بارندگی بعدی تا حد زیادی تأمین خواهند شد؛ اما درباره‌ی آب‌های زیرزمینی این‌طور نیست و سال‌ها طول می‌کشد تا منابعی که از آن برداشته شده، بازگردد.

از عوامل مهم دیگر بحران آب، می‌توان به تأسیس صنایع پر مصرف آب در مناطقی اشاره کرد که آب کافی ندارند. مثلاً برای تولید یک کیلو فولاد به حدود هزار لیتر آب نیاز است. بنابراین صنایعی همانند فولاد، کاشی، سرامیک و... که به آب فراوان نیاز دارند در مکان‌های مناسب تأسیس نشده‌اند. و این امر در سرنوشت امروزیِ خشک ‌شدن کشور تأثیر مهمی داشته است. بنابراین ضروری است تا سیاست‌هایی در راستای مصرف بهینه‌ی آب در صنعت به کار گرفته شود.

یکی دیگر از عوامل مهم، مردم و مصارف خانگی هستند. بنابراین توجه ویژه در مصارف آب فردی و جمعی در خانه‌ها، ادارات، سازمان‌ها و اماکن عمومی اهمیت بسزایی دارد. در حال حاضر طبق آمار، به دلیل لوله‌کشی غیراستاندارد در مناطق شهری، سی‌درصد آب تصفیه شده هدر می‌رود. جدا از این، آب لوله‌کشی در شهرهای ما فقط به صورت تصفیه‌ شده ارائه می‌شود و مردم مجبورند برای آبیاری باغچه و شستن حیاط و خودرو از همان آب شیرین استفاده کنند. فرهنگ غلط مصرف آب به هنگام انجام کارهای روزمره مثل استحمام، مسواک و... نیز نیاز به بازسازی گسترده دارد.

خشک‌سالی، بحرانی جهانی است. به اعتقاد محققان، کمبود آب بزرگ‌ترین بحران موجود در جهان است و پیامدهای آن شامل خطر کمبود غذا، جنگ، مهاجرت و عدم ثبات مالی است.  البته راهکارهایی برای جلوگیری از این تنش نیز وجود دارد. سازمان ملل هشدار می‌دهدکه دولت‌ها به منظور محافظت از شهروندان خود در برابر خطر کمبود آب باید زیر ساخت‌های سبز را توسعه دهند، از سرزمین‌های بارانی و حوزه‌های آب‌خیزداری محافظت کنند و از سیستم‌های تصفیه آب سازگار با محیط‌ زیست بهره گیرند. هم‌چنین لازم است استراتژی‌های کارآمدی را برای تصفیه، استفاده مجدد و بازیافت فاضلاب توسعه دهند.

محققان کشور ما نیز با تولید محصولات فناوری در حوزه‌ی کم آبی با تمرکز بر ابداع روش‌های ابتکاری در زمینه‌ی آب، خشک‌سالی، فرسایش خاک و محیط ‌زیست، درصدد ارائه راهکار و راه‌حل‌هایی برای پشت سرگذاشتن این چالش قرن هستند؛ البته خشک‌سالی پدیده‌ای است که در بلندمدت اتفاق می‌افتد و این‌که تصور کنیم با افزایش نزول باران در یک سال همه‌ی سفره‌های آب زیرزمینی پر شده و مشکلات بر طرف می‌شود، تصور ساده‌انگارانه و غیر علمی است. آبی که در سالیان گذشته به طور بی‌رویه و بیش از ظرفیت تجدیدپذیری سفره‌ها مورد استفاده قرار گرفته، حاصل ذخیره‌ی چند ده و بلکه چند صد و چند هزار ساله است که قطعاً با یکی- دو سال بارش به راحتی جبران نخواهد شد. مدیریت آب یک موضوع چند وجهی است که ایجاد ارتباط مؤثر و پیوسته بین مراکز برنامه‌ریز، نظارتی، اجرایی، دانشگاهی و صنعتی را می‌طلبد.