تاریخچه

یادگاری نوشتن روی یخ

(نگاهی به تاریخچه‌ی یخ)

هاجر زمانی

تاریخچه‌ی یخبندان

جالب است بدانید «یخ» تأثیر زیادی روی زندگی و حیات ما روی کره‌ی زمین داشته است و زندگی ما به طرز مرموزی با یخ و یخبندان گره خورده است! کره‌ی زمین چند دوره عصر یخبندان را تجربه کرده است که یک مدلش را در انیمیشن «عصر یخبندان» دیده‌اید. محققان می‌گویند یخبندان عصرِ ما یعنی 110 تا دوازده ‌هزار سال پیش و در دوره‌ی زمین‌شناسی با نام «کواترنری» باعث افزایش گنجایش مغز ما نسبت به اجدادمان در دوره‌های پیشین شده است. یعنی یخ علاوه بر تأثیر روی کره‌ی زمین و آب و هوای آن،‌ باعث تغییر در اجداد ما هم شده است؛ البته این یک فرضیه است و شاید صددرصد درست نباشد.

دانشمندان می‌گویند 34میلیون سال قبل قاره‌ی قطب جنوب مثل الآن، زمینی سرد و یخ زده نبوده است. در ابتدا یخچال‌های طبیعی روی قله‌های بلند کوه‌های این منطقه آغاز شد و در حدود بیست میلیون سال قبل، ‌با کاهش درجه حرارت جهان، این توده‌های عظیم یخ به هم پیوستند و صفحات یخی جنوبی تشکیل شدند.

دانشمندان می‌گویند وقتی پوشش گیاهی کره‌ی زمین زیاد شد و همین‌طور اجساد حیوانات غول‌پیکر به دریاها افتادند، گیاهان و اجساد با جذب دی‌اکسید هوا و تولید اکسیژن باعث کاهش سطح گازهای گل‌خانه‌ای در جو زمین شدند و به این خاطر کره‌ی زمین شاهد چند عصر یخبندان روی خود بوده است. بزرگ‌ترین انقراض‌های روی زمین هم بین 430 تا 460 میلیون سال قبل بوده که قبل از حیات انسان روی کره‌ی زمین است.

روزهای یخ در بهشتی

با وجود این‌که یک درصد سطح کره‌ی زمین از یخ پوشیده شده؛ اما همیشه این‌طور نبوده است که انسان به منابع یخ دسترسی داشته باشد و در یک روز گرم سال وقتی از فوتبال برگشت،‌ به همین راحتی بتواند یک لیوان شربت خنک با یخ برای خودش درست کند! در واقع یخ در زمان‌های طولانی دور از دسترس بود و برای عموم مردم قابل استفاده نبود؛ بله! درست حدس زدید،‌ پولدارها در آن زمان برای نشان دادن پولداری خود، یخ‌های انبار خانه‌ی‌شان را به رخ بقیه می‌کشیدند!

مردم قدیمی بیش‌تر از آب انبارها برای خنک کردن آب استفاده می‌کردند یا از کوزه‌های سفالی که اندکی دمای آب را پایین می‌آورد.

آن زمان یخ‌فروشی ارج و قُربی برای خودش داشت و شاید یک خانواده‌ی معمولی نمی‌توانست به راحتی یخ بخرد و برای خودش فالوده درست کند!

عده‌ای در زمستان به کوه و یخچال‌های طبیعی می‌رفتند، قطعه‌های یخ را از شکاف کوه‌ها و دریاچه‌های منجمد می‌بریدند و انبار می‌کردند تا در فصل گرما از آن استفاده کنند. یا این‌که مواد غذایی را به کوه می‌بردند و در میان یخ پنهان می‌کردند و گه‌گاه برای برداشت از آن به سراغش می‌رفتند. این کار تا قبل از قرن نوزدهم میلادی در بسیاری از کشورهای جهان مرسوم بود.

اما خب، کاربرد یخ تنها به نوشیدن آب خنک محدود نمی‌شود و انسان بیش‌تر از این‌ها وابسته به یخ است. یخ این امکان را برای انسان فراهم آورد که مواد غذایی را در طولانی‌مدت نگه دارد و حتی آن‌ها را به سایر کشورها صادر کند. اگر یخ نبود کسانی که دور از دریا زندگی می‌کردند هرگز بدون سفر به آن نقطه نمی‌توانستند طعم ماهی را بچشند و مجبور بودند. هر روز برای همان روز خرید کنید و مواد غذایی زودتر از آن چیزی که فکرش را کنید، فاسد می‌شدند.

در ابتدای قرن بیستم بود که انسان فهمید به جای سختی کشیدن و بالا رفتن از کوه‌ها برای به دست آوردن یخ، خودش یخ تولید کند و روزهای یخ در بهشتی کره‌ی زمین آغاز شد. در ایران هم از اوایل دهه‌ی پنجاه میلادی این اتفاق افتاد و یخ‌سازها زندگی ما را آسان کردند و امروزه هر کسی در خانه‌اش یک یخ‌ساز و فریزر دارد و دیگر منتِ یخچال‌های طبیعی را نمی‌کشد!

تاریخچه‌ی یخ در ایران

شاید فکر کنید اولین یخچال‌ها در شهرهای سردسیر ایران بوده است؛ اما برای‌تان مایه‌ی شگفتی است که بدانید بزرگ‌ترین تأمین‌کننده‌ی یخ در ایرانِ قدیم، شهر میبد در استان یزد بوده است! احتمالاً اولین چیزی که از یزد می‌دانید، گرما و نور آفتاب و کویر است و شاید هم در مورد بادگیرها بدانید که روش هوشمندانه‌ای برای خنک کردن هوای منازل بوده؛ اما اولین یخچالِ خِشتی ایران در این شهر بوده است. قدمت آن احتمالاً به دوران صفویه می‌رسد. یخچال خشتی، از خشت و گل ساخته شده و برای خودش یک بنای باشکوه است که از دیوارهای سایه‌انداز، حوض یخ‌بند، ‌مخزن یخچال و گنبد درست شده است. در فصل زمستان برای انباشتن یخ در مخزن و پوشاندن سطح یخ با پوشال و کاه به سراغ این مکان می‌رفتند و در وسط تابستان هم برای برداشتِ ‌یخ به آن‌جا می‌رفتند.

روش تهیه‌ی یخ به این صورت بود که در طول شب‌های سرد چله‌ی زمستان، آب نهر یا قنات را از مسیر آب‌روها به حوض یخ‌بند هدایت می‌کردند تا این‌که یخی ضخیم، ‌فشرده و چند لایه تشکیل شود. بعد از تشکیل یخ، آن را می‌شکستند و در پاچال می‌ریختند و بین تکه‌های یخ، آب می‌پاشیدند تا فشرده شود. این سازه و بنا یکی از جاذبه‌های دیدنی شهر میبد است.

تاریخچه‌ی یخ خشک

در سال 1836 شیمیدانی فرانسوی به نام «آدرین ژان پیر پیلوریه» برای اولین بار یخ خشک را کشف کرد. یخ خشک شکل جامد دی‌اکسید کربن است. علت نام‌گذاری‌اش این است که این ماده مثل یخ سرد است؛ اما از خود هیچ رطوبتی برجای نمی‌گذارد. این ماده مثل یخ، ذوب نمی‌شود، بلکه تصعید می‌شود؛ یعنی از حالت جامد به گاز تبدیل می‌شود! در اثر این پدیده دود سفیدی ایجاد می‌شود که حتماً توی فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی آن را دیده‌اید.

یخ خشک حرف مهمی در صنعت می‌زند و برای سردسازی بدون یخچال در موارد پزشکی، صنایع هوایی و... به کار می‌رود. در آزمایشگاه‌ها و مراکز علمی، در صنعت روغن‌سازی، صنعت پخت نان، کندن سرامیک از کف، تهیه نوشابه، رشد گیاهان و انتقال آنان و حتی بارور کردن ابرها به کار می‌رود!