ردپای خدا

یادداشتی درباره‌ی خدا در سینما

علی خانمرادی

سال 1895 وقتی برادران لومیر، مخترعین سینما، در کافه‌ای شلوغ و پر همهمه در پاریس اولین فیلم‌شان یعنی «خارج شدن کارگران از کارخانه» را با دستگاه سینماتوگراف برای مردم به نمایش می‌گذاشتند، هرگز تصور نمی‌کردند اختراع آن‌ها روزی تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین صنعت‌های جهان شود. در حقیقت، سینما که هنر هفتم محسوب می‌شود و واقعاً هم کاری هنرمندانه است، امروز تبدیل به یک صنعت پول‌ساز شده و می‌توان با ساختن یک فیلم پرفروش، یک شبه ثروتمند شد و پول زیادی به جیب زد.

سینما می‌تواند بدترین چیزها را به زیباترین شکل نشان دهد تا کسی نسبت به آن حس بدی نداشته باشد. می‌تواند یک جنایت و از بین رفتن هزاران انسان را به گونه‌ای نشان دهد که انگار آن کشته‌شدگان باید کشته می‌شدند تا جهان، جای بهتری برای زندگی باشد.

اما همین سینما که مثل شمشیری دو لبه عمل می‌کند. گاهی با کارگردان‌هایی که به خدا و معنویت علاقه دارند تبدیل به ابزاری می‌شود برای نشان دادن نشانه‌های خداوند در زندگی و راهی می‌شود برای خودشناسی که مقدمه‌ای است برای شناخت خدا.

در سینمای ایران و جهان آثار فراوانی با موضوع خداشناسی، عرفان و معنویت و مذهب ساخته شده است که با توجه به تأثیری که سینما بر مردم و خصوصاً کودک و نوجوان دارد می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری اندیشه آن‌ها داشته باشد.

وقتی فیلم «رنگ خدا» یا «بچه‌های آسمان» از «مجید مجیدی» را می‌بینیم می‌توانیم خدا را در لحظه لحظه‌ی اثر درک کنیم. حتی نیازی به جست‌وجوی عمیق ندارند و می‌شود در گفت‌وگوی ساده‌ی آدم‌ها آن را پیدا کرد.

حضور خدا و معنویت را می‌شود در فیلم‌های زیادی پیدا کرد که گاهی مستقیم به خدا اشاره می‌شود و گاه به صورت غیرمستقیم به نشانه‌های وجود خدا و معنویت اشاره می‌شود. مثلاً در فیلم «یک تکه نان» اثر «کمال تبریزی» و دیگر فیلم‌های این کارگردان همواره ردپای خدا و نشانه‌های معرفت او دیده می‌شود.

در فیلم‌هایی مانند «ده فرمان» ساخته‌ی «سیسیل بی دمیل» و «مصائب مسیح» به کارگردانی «مِل گیبسون» و بسیاری دیگر از فیلم‌های زندگی پیامبران، حضور خداوند و معنویت وجود داشته است. اگر چه گاهی نویسنده و کارگردان فیلم نظرات و دیدگاه‌های شخصی خود را هم به فیلم اضافه کرده است و ممکن است قصه‌ی تاریخی مذهبی فیلم را با تغییراتی همراه کرده باشد و البته به همین دلیل هم بسیاری از افراد مذهبی در کشورهای مختلف نسبت به آن اعتراض کرده‌اند.

 تا امروز فیلم‌های زیادی درباره‌ی زندگی پیامبران هم‌چون حضرت داوود، حضرت سلیمان، حضرت نوح، حضرت عیسی و موسی و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و... ساخته شده است که بعضی از آن‌ها در کشور ما و به کارگردانی ایرانی‌ها بوده است. مانند فیلم‌های «ملک سلیمان»، «مریم مقدس»، «یوسف پیامبر» و «محمد رسول‌الله (صلی الله علیه و آله)» و هم‌چنین درباره‌ی امامان معصوم(علیهم السلام) و حتی انیمیشن‌های سینمایی معروفی مانند «شاهزاده‌ای از روم» درباره‌ی ولادت امام عصر(عج الله تعالی فرجه) و «ناسور» در مورد واقعه‌ی کربلا که شاید حضور خداوند با تعریفی که ما از آن داریم در فیلم‌ها کم‌رنگ باشد؛ اما الگوها و نشانه‌های معنویت، خداپرستی و ایمان به پروردگار جهانیان در آن‌ها بسیار پررنگ است.

سینمای ایران در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی آثار زیادی با موضوعات مذهبی ساخته است که در بسیاری از آن‌ها حضور نشانه‌های خداوند بسیار جدی و روشن است. مثلاً در فیلم «زیر نور ماه» و فیلم «طلا و مس» که هر دو فیلم، شخصیت اصلی‌شان یک روحانی جوان است و مشکلاتی که در زندگی دارند و همواره یاد خدا را در مقابله با سختی‌ها فراموش نمی‌کنند. آن‌چه مسلم است نقش خدا و نشانه‌های حضور خالق یکتا در آثار سینمایی را می‌شود در شکل‌های مختلف پیدا کرد. در بسیاری از فیلم‌ها بدون این‌که مستقیماً به حضور خدا اشاره شود با استفاده از نشانه‌ها و نمادهایی که ما را به یاد خدا می‌اندازد شاهد حضور خداوند در فیلم هستیم؛ اما در برخی فیلم‌ها با توجه به درونمایه‌ی مذهبی فیلم می‌توانیم علاوه بر تماشای یک قصه‌ی دینی- مذهبی به وجود خداوند در بخش‌های مختلف اثر پی ببریم.

ساخت فیلم با موضوع خدا و خداشناسی همیشه با سختی‌هایی همراه بوده است؛ چرا که کوچک‌ترین اشتباه از طرف نویسنده و کارگردان مورد اعتراض و انتقاد مخاطبان قرار می‌گیرد. اعتراض‌هایی که چندان هم بی‌دلیل نیست؛ چون آن‌ها روی موضوعی انگشت گذاشته‌اند که برای مردم دنیا در تمام ادیان مقدس است و سازندگان این آثار از ابتدا می‌دانند چه موضوع و درونمایه‌ی حساسی را انتخاب کرده‌اند. بنابراین باید مواظب باشند اندیشه‌های شخصی خود را بالاتر از حقیقت‌های تاریخی و مذهبی نشان ندهند و حضور پروردگار یگانه را به شکلی آبرومند و محترم در فیلم‌شان نشان دهند.

با توجه به آن‌چه گفتیم و مثال‌هایی که اشاره کردیم (که تنها بخش کوچکی از این نوع فیلم‌ها به شمار می‌روند و می‌توان عنوان‌های بیش‌تری از این‌گونه فیلم‌ها را نام برد) باید بگوییم سینمای ایران و جهان هر وقت به درستی و با دقت به سراغ فیلم‌هایی با ردپای خداوند رفته و فیلم‌نامه‌هایی خوب و پرمعنا نوشته شده، توانسته است توجه بیش‌تر مردم دنیا را جلب کند و مورد تشویق مخاطبان قرار گیرد.

یادمان نرود کارگردانان مطرحی مانند مجید مجیدی، رضا میرکریمی، مصطفی عقاد و ریدلی اسکات و... بخش مهمی از شهرت خود را مدیون همین فیلم‌های خداشناسانه و مذهبی هستند.

در پایان باید گفت برخی آثار نیز تلاش می‌کنند بت‌پرستی و کفر را نشان دهند و خدا را انکار کنند. این نشان می‌دهد که افراد بی‌دین و مشرک نیز می‌دانند سینما و تلویزیون چه‌قدر می‌تواند بر فکر و اندیشه‌ی انسان‌ها تأثیر بگذارد.