داستان یک بنا

میدان امیرچخماق

چند اثر تاریخی زیبا، اطراف معروف‌ترین میدان شهر یزد قرار دارد

در بیش‌تر شهرهای ایران، مسجدها، حمام‌ها، آب‌انبارها و بناهای قدیمی، از آثار تاریخی به حساب می‌آیند. شهرهای بزرگ و معروف، تعداد بیش‌تری از این بناها را دارند و گردشگران به سراغ آن‌ها می‌روند؛ زیرا دیدار از هرکدام این بناهای تاریخی، خاطره‌انگیز و جذاب است و چیزهای زیادی برای آموختن از سال‌های دور در خود دارند؛ اما وقتی تعدادی از این بناها در یک نقطه از شهر دور هم جمع می‌شوند، جذابیت آن‌ها چندبرابر می‌شود. میدان امیرچخماق یزد، یکی از این نقاط است. اطراف این میدان، مسجد، حسینیه، بازار، آب‌انبار و ساختمان‌های قدیمی دیگری قرار دارد که از صدها سال پیش ساخته شده‌اند. میدان امیرچخماق نه تنها در یزد، بلکه مانند میدان نقش جهان اصفهان، از معروف‌ترین میدان‌های کشورمان ایران است.

یادگار عهد تیموری‌ها

حدود شش قرن پیش، تیمور گورکانی، امپراتوری بزرگ و قدرتمندی را در آسیای مرکزی تشکیل داد. حکومت تیمور از شرق دریای مدیترانه تا غرب چین گسترده بود. شاهرخ، فرزند تیمور، یکی از پادشاهان بزرگ این سلسله است. حاکم شهر یزد در زمان شاهرخ، امیرجلال‌الدین چخماق شامی بود. در زمان حکومت امیرجلال‌الدین چخماق، شهر یزد پیش‌رفت زیادی کرد. او برای شهر خود کارهای زیادی انجام داد. میدان بزرگ و زیبای امیرچخماق هم یکی از این کارهاست. امیرجلال، این میدان بزرگ را با کمک همسرش، «ستی فاطمه خاتون» ساخت. هرچند همه‌ی میدان امروزی امیرچخماق یزد به دست فاطمه خاتون و شوهرش ساخته نشد، بسیاری از این ساختمان‌ها کار این دو نفر است و بعدها در زمان صفویان کامل‌تر شد. میدانی که مجموعه‌ای از چند بنای مهم و حیاتی برای شهر بزرگ یزد به شمار می‌رفت.

یک میدان و چند بنا

میدان امیرچخماق، میدانی مهم و پر رفت و آمد بود. بیش‌تر مردم شهر، مرتب به آن‌جا رفت و آمد داشتند؛ چرا که ساختمان‌های بسیار مهمی در اطراف میدان ساخته شد که مردم زیاد با آن‌ها سر و کار داشتند. یکی از آن‌ها مسجد است. مسجدی بزرگ و باشکوه که هنگام نماز، پر می‌شد از نمازگزارانی که موقع نماز آن‌جا بودند. البته مسجد معروف میدان امیرچخماق قدمتش از خود میدان بیش‌تر است و در واقع این میدان بود که مقابل مسجد ساخته شد؛ اما به هر حال وجود این مسجد، اهمیت میدان را بیش‌تر کرد. مسجدی که معماری آن بسیار زیبا و چشم‌گیر است. ارتفاع دیوارهای آن بلند است و گنبد و گلدسته‌های آن بسیار باشکوه ساخته شده است.

یکی از پررفت‌و‌آمدترین و مهم‌ترین قسمت‌های هر شهر، بازار آن شهر است. در ضلع دیگر میدان امیرچخماق یزد، بازار معروف نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی قرار دارد. وجود این بازار باعث شد تا مردم بیش‌تری به این‌جا رفت و آمد کنند و همین به معروف و مهم شدن این میدان کمک کرد.

در روزگاران قدیم، البته نه خیلی هم قدیم، همین قدر که لوله‌کشی آب هنوز در همه‌ی خانه‌ها نبود، آب‌انبارها جزء نقاط مهم و پررفت‌و‌آمد شهر بودند. به خصوص در شهرهای کویری مثل یزد که رودخانه و جوی در سطح شهر جاری نبود، مردم باید هر روز برای برداشت آب مورد نیاز روزانه‌ی خود به آب‌انبارها می‌آمدند. دو آب‌انبار به نام‌های ستی فاطمه و حاجی قنبر، در اطراف میدان امیرچخماق ساخته شد؛ البته آب‌انبار حاجی قنبر سال‌ها بعد و در زمان صفویان به بناهای میدان اضافه شد و امروز هم در آن موزه‌ی زیبایی ساخته شده که به موزه‌ی آب معروف است.

شاید در روزهای عزاداری، به‌خصوص ظهر عاشورا، تصاویر زیبایی از عزاداری باشکوه یزدی‌ها دیده باشید. تصاویری که در آن مردم در میدان امیرچخماق، نخل (یکی از نمادهای عزاداری مانند علم و پرچم) معروف خود را در میدان می‌چرخانند. در ضلع کناری میدان، تکیه یا حسینیه‌ای ساخته شد و بعدها در زمان صفویان وسعت آن را بزرگ‌تر کردند. اما به‌جز عزاداران تکیه‌ی میدان امیرچخماق، دسته‌های عزاداری سراسر شهر، ظهر عاشورا قرارشان میدان امیرچخماق است؛ زیر نخل معروفش. این‌ها همه بناهای اطراف میدان نیستند. خانقاه، چند حمام سنتی قدیمی و کاروانسرای عباسی هم از ساختمان‌های مهمی است که اطراف میدان امیرچخماق وجود دارد و هرکدام به نوعی باعث رفت و آمد و تجمع مردم می‌شدند. میدان امیرچخماق، نه فقط به خاطر وجود بناهای تاریخیِ مهم، بلکه به خاطر هنر و معماری باشکوهش نیز شهرت زیادی دارد.

میدان هنر

اگر بروید و درست وسط میدان امیرچخماق بایستید، همه‌ی آنچه که نمی‌شود نوشت و خواند را یک‌جا متوجه می‌شوید. می‌خواهم بگویم معماری دور تا دور میدان آن‌قدر زیبا و باشکوه است که هر بیننده‌ای چند دقیقه‌ای، محو تماشای دور تا دور آن می‌شود. کاشی‌کاری‌های قسمت‌های مختلف، به‌خصوص ورودی مسجد مثال‌زدنی است. گلدسته‌های زیبای مسجد نه فقط از داخل میدان، بلکه از هر کجای شهر چشم‌ها را نوازش می‌دهند. گلدسته‌هایی که قرن‌ها محل حضور جارچیان و مؤذن‌ها بوده است. نخل بزرگ میان میدان، که ظهر دهم محرم، روی دست عزاداران می‌چرخد، خودش دنیایی از هنر و ظرافت است.

میدان امیرچخماق، یا به قول خود یزدی‌ها میرچخماق یا میرچماق، برای آن‌ها فقط یک جای تاریخی نیست؛ حتی فقط جایی برای انجام کارهای روزمره، مثل نماز یا خرید بازار نیست. میدان امیرچخماق همیشه محل تجمعات مهم مردمی هم بوده و قرار ملاقات و تجمع مردم برای اتفاقات و مراسم مختلف، همین میدان است. شاید مهم‌ترین آن‌ها، همین قرار روز عاشورا باشد که از همه‌ی شهر مردم را دور هم جمع می‌کند.