خانه‌ی تاریخی خدا

تاریخانه، یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران، در شهر دامغان قرار دارد

دامغان، هزاران سال است که بر گوشه‌ی بالای کویر پهناور ایران ایستاده است. تپه‌ی باستانی تپه‌حصار در این منطقه، هزاران سال قدمت دارد و نشان این است که دامغان روزهای پرآوازه‌ای در سال‌های دور داشته است. یونانی‌ها به دامغان هکتاتوم پلیس به معنی صد دروازه می‌گفتند. اهمیت دامغان، آنقدر بوی که در اولین سال‌های ورود اسلام به ایران، این شهر مورد توجه آن‌ها قرار گرفت. مسمانان با بنای مسجدی بزرگ و باشکوه مانند تاریخانه، آن را به پایگاه محکم اسلامی تبدیل کردند. به تاریخانه، باید به عنوان پیرمردی 1300 ساله نگاه کرد و گذران روزهای پرماجرایش را به نظاره نشست.

خانه‌ی خدا

در لحظه‌ی اول با شنیدن نام مسجد و قدمت آن این‌طور به ذهن می‌آید که نام مسجد را به‌خاطر تاریخی بودن و سن و سال زیادش تاریخانه گذاشته‌اند؛ اما در واقع تاریخانه جمع دو کلمه‌ی «تاری و خانه» است. تاری در زبان ترکی به معنای خداست و «تاری خانه» در واقع یعنی خانه‌ی خدا. بین سال‌های 14 تا 24 ه.ق. دامغان هم‌ مثل خیلی از دیگر مناطق ایران پهناور به سرزمین‌های اسلامی پیوست. از آن‌جا که این شهر از مهم‌ترین شهرهای ایران در 14 قرن پیش بود، از همان اول مورد توجه قرار گرفت.

بیشتر باستان‌شناس‌ها مانند آقای پیرنیا و نیز مورخان بزرگی چون آندره گدار و آرتور پوپ معتقدند که مسجد تاریخانه اواسط قرن دوم هجری ساخته شده، یعنی بین سال‌های 130 تا 170 ه. ق. و یا دست‌کم روی آتشکده‌ی قدیمی زرتشتیان ساسانی، بنا شده و گسترش پیدا کرده است.

به هر حال، تاریخانه یکی از اولین مساجد ساخته‌شده در ایران است. خیلی زود این مسجد به عنوان یکی از پایگاه‌های اصلی فرهنگ و تعلیمات اسلامی در منطقه‌‌ی سمنان و خراسان شناخته شد. بعضی از باستان‌شناس‌ها معتقد هستند که تاریخانه از مسجد فهرج نیز قدیمی‌تر بوده و قدیمی‌ترین مسجد ایران است که بعد از اسلام ساخته شده. اطراف صحن بزرگ و اصلی مسجد، سراسر اتاقک‌ها و حجره‌هایی بوده که هنوز هم بقایایی از آن دیده می‌شود. این حجره‌ها کاربردهای متفاوتی داشتند. مسافرها از سایبان آن استفاده می‌کردند و افراد بی‌خانمان چند روزی آن‌جا پنا می‌گرفتند؛ اما مهمتر از همه این بود که کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان بی‌سواد در آن اتاق‌ها جمع می‌شدند و سواد و قرآن و احکام یاد می‌گرفتند. مدتی بعد هم، وقتی شیعه مذهب اصلی کشور شد، طلبه‌ها و عالمان دینی، آنجا جمع می‌شدند و بحث‌های دینی انجام می‌دادند.

مسجد چهل‌ستون

معماری مسجد تاریخانه، به معماری بناهای زمان ساسانیان و اشکانیان خیلی شبیه است. مثلاً مصالح مشابهی در ساختن آن استفاده شده است. یا اینکه ستون‌ها و خیلی از ویژگی‌های دیگر آن، مثل کاخ و آتشکده‌ای است که در بقایای آن در حصارتپه‌ی دامغان کشف شده است. برای همین هم بعضی از کارشناسان می‌گویند این مسجد، پیش از اسلام از آتشکده‌ها و معابد مقدس زرتشتیان ساسانی بوده است. بعد از اسلام، مردم مسلمان تغییراتی در آن دادند و آن را به مسجد تبدیل کردند. شاید هم این مسجد را روی بقایای ساختمان قبلی ساختند و آن را بزرگ کردند.

اگر هم این حدس درست نباشد، باستان‌شناس‌ها می‌گویند که چون مسجد تاریخانه را ایرانی‌ها ساخته‌اند، پس طبیعی است که از تجربیات نیاکان معمار خود استفاده کرده باشند. به همین دلیل هم این شباهت‌ها این‌قدر زیاد هستند.

معماران ایرانی برای استحکام بیشتر محل اتصال ستون و سقف، از تیرچه‌های چوبی استفاده می‌کردند تا بر اثر فرسایش، باد و باران و یا لرزش‌های نه چندان سخت، سقف از روی ستون‌ها نریزد. این روش هم از روش‌های قدیمی ساخت و بناهای بزرگ و سقف‌های بلند در ایران است، درحالی‌که در عربستان که دار و درخت زیادی پیدا نمی‌شود، این روش کاربردی نداشته است.

اما خب، نشانه‌های زیادی هم در مسجد هست که نشان می‌دهد علامت‌های اسلامی تأثیر زیادی روی معماری ایرانی گذاشته ‌است. مثلاً این‌که فضای بین ستون‌ها به صورت هلالی به هم وصل می‌شوند.

معماران، برای تاریخانه حیاط مربعی بزرگی به ضلع 27 متر ساختند. صحنی‌که بسیار ساده و دلگشاست. کف آن را هم فقط با ماده‌ای آهکی پوشانده و فشرده‌اند و از سنگ و آجر و گچ برای فرش کردن آن استفاده نکرده‌اند. مسجد تاریخانه، مثل بیشتر مساجد صدر اسلام، بسیار ساده ساخته شده است. مثلاً‌ بین صحن و رواق‌های اطراف هم هیچ پله و سکویی نیست و سادگی در این صحن موج می‌زند. در سمت قبله برای آن تالاری ستون‌دار با شکوه فراوان بنا کردند. در سه ضلع دیگر هم رواق‌های سقف‌دار وجود دارد که با ستون‌های مشابه نگاه داشته شده‌اند. ستون‌های 3 متری کاملاً منظم و روی قاعده‌ی دقیق هندسه ساخته شده‌اند. طوری که تاریخانه، به خاطر این ستون‌هایش، به مسجد چهل‌ستون هم مشهور است. البته جمع ستون‌ها 40 تا نیست و 33 تاست و این عدد صرفاً برای این است که فهمانده شود، مسجد ستون‌های زیاد و منظمی دارد.

یادگار سال‌های دور

برای تعادل بیشتر و اتصال محکم‌تر، معمارها از قطعات چوب استفاده کرده‌اند. کنار دیوار ضلع غربی، مناره‌ای که بیش از سایر قسمت‌ها گرد پیری بر دوشش نشسته دیده می‌شود. این مناره چهارگوش سال‌ها بعد و در دوره‌ی سلجوقی به مسجد اضافه شد. مناره‌ی دایره‌ای دیگری هم نزدیک همان مناره است. روی آن به‌جز آیاتی از قرآن‌مجید، نام بانی مناره، یعنی بختیار، فرزند محمد و تاریخ ساخت مناره، یعنی 420 ه.ق. را می‌توان دید. بنابراین تاریخانه، نه تنها اولین مسجد ایران است، بلکه اولین مسجدی است که برای آن گلدسته یا مناره ساخته شد. پیش از این، آن قدر که در تاریخ به دست ما رسیده است، تمامی مساجد بدون مناره ساخته می‌شدند. زلزله و عمر طولانی باعث شده فقط 26 متر از ارتفاع مناره‌ی مسجد باقی بماند و بقیه‌اش ریخته است. محیط قاعده‌ی آن هم هر چه بالا می‌رود، کمتر می‌شود.

اکنون آنچه از مسجد 1300 ساله‌ی تاریخانه‌ی دامغان مانده، از پس زلزله‌ها و جنگ‌ها و باد و باران‌ها به دست ما رسیده است. بر اثر زلزله‌ی سهمگین سده‌های پیش دامغان، قسمتی از مسجد خراب شد و بعد مردم آن را با سبک‌های جدید زمان خود بازسازی کردند. ای کاش ما نیز بتوانیم آن را سالم و دوست‌داشتنی تحویل نسل‌های آینده و مردم صدها سال دیگر بدهیم!