داستان یک بنا/چغازنبیل

چغازنبیل، پرستش‌گاه عیلامی‌های باستان در استان خوزستان است

سه‌هزار سال پیش، در یکی از اولین تمدن‌هایی که از سوی انسان‌ها روی کره‌ی زمین تشکیل شد، قومی به نام عیلامی‌ها در حوالی خوزستان کنونی زندگی می‌کردند. آن‌ها در پرستش خدا روش اعتقادی خاص خودشان را داشتند. آن‌ها خدایان متعددی داشتند. برای هرکدام از آن‌ها راه متفاوتی برای پرستش داشتند، معبدی می‌ساختند، جداگانه او را ستایش می‌کردند و قربانی می‌دادند. شهر باستانی «دورانتاش» در استان خوزستان، که اکنون به چغازنبیل معروف است، شهر معابد آن‌ها بوده است. مردم عیلام در آن زمان این شهر را بنا کردند تا فقط محل پرستش خدایان‌شان باشد.

چغازنبیل، شهر معابد

قرار است به سه‌هزار سال پیش سفر کنیم. در شهری که عیلامی‌ها برای انجام مراسم دینی خود تأسیس کردند. از «دور اونتاش» که حالا به «چغازنبیل» معروف است، جز خشت‌هایی که شانه‌ی هم را گرفته‌اند و رفته‌اند بالا چیزی باقی نمانده است. شهری که‌ روزگاری احترام و ابهت زیادی نزد مردمان آن زمان داشته است. شکوهی که از بازمانده‌های این بناها می‌توان به مقدارش پی برد. در بین شهرهای مختلف تمدن آن زمان،‌ این‌جا شهر معابد است، پرستش‌گاهی در فلات استان خوزستان.

اگرچه غبار خستگی و فرسودگی این چند هزار سال روی پیشانی چغازنبیل نشسته است، اما هنوز از شکوه سال‌های دور حکایت می‌کند. چغازنبیل در نزدیکی شوش، که یک پایتخت باستانی است، قرار دارد. مدت زیادی نیست که دانش‌مندان و باستان‌شناسان توانسته‌اند پرده از برخی رازهای نهفته در دل خشت‌های چغازنبیل بردارند. سال 1357 این‌جا، یعنی معبد زیگورات، به عنوان بزرگ‌ترین زیگورات جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و اکنون سال‌هاست که از آن حفاظت می‌شود. شهر باستانی چغازنبیل، مجموعه‌ای از عبادت‌گاه‌هاست که در سه حصار تودرتو ساخته شده است. عبادت‌گاهِ مرکزی که بزرگ‌ترین و شکوه‌مندترین آن‌ها نیز به حساب می‌آید، زیگورات نام دارد. به‌طور کلی زیگورات به معبدهایی می‌گویند که به صورت چند طبقه ساخته می‌شود و هرچه طبقات آن بالاتر می‌رود، اندازه‌ی آن کوچک‌تر می‌شود.

در سرزمین باستان

این شهر در حدود 100 کیلومتری شهر اهواز و 40 کیلومتری شهر شوش  قرار دارد. بین شهر اهواز و شوش، به سه راهی چغازنبیل می‌رسید. درست در همان نقطه‌ی سه‌راهی، شهر باستانی دیگری هم به نام هفت تپه قرار دارد که قدمت آن به هزاران سال پیش باز می‌گردد که از آن اشیا و مطالب ارزش‌مندی در مورد زندگی ایرانیان باستان به دست آورده‌اند. موزه‌ای هم با همین نام آن‌جاست که می‌توانید پیش از رفتن به چغازنبیل چند ساعتی در آن‌جا بگردید و آثار کشف شده از چندهزار سال پیش را ببینید. بلیط ورود به چغازنبیل 500 تومان است. تابلو و بند‌کشی‌های داخل مجموعه‌ی چغازنبیل، شما را برای بازدید از دیدنی‌های آن کاملاً راهنمایی خواهد کرد.

دورانتاش، شهر خدایان

شهر «دور اونتاش» یا همان چغازنبیل که در بعضی از آجر نوشته‌ها از آن با نام «اَل اونتَش» یا شهر اونتَش یادشده، 13 قرن پیش از میلاد از سوی پادشاهی به نام «اونتَش نپیریشَ» ساخته می‌شود. این شهر با سه لایه حصار، به سه قسمت تودرتو تقسیم شده است. آخرین حصار که 530 متر طول دارد، مرز معبد اصلی یا همان زیگورات است. این معبد که پرستش‌گاه اصلی این مجموعه معابد است، به دو خدای اصلی و مهم‌تر اهدا شده است. پادشاهان این معبد را به خدای این‌شوشینَک (خدای حامی شهر شوش) و خدای نَپریشَ (خدای بزرگ) تقدیم کردند. زیگوارت به معبدی می‌گویند که به صورت طبقه‌طبقه و توپر باشد و طبقاتش هرچه به سمت بالا می‌روند کم‌حجم‌تر می‌شود. 600 سال بعد از این‌که شهر دورانتاش از سوی حاکمان عیلامی ساخته شد، آشوری‌ها به سرکردگی آشوربنی‌پال به این‌جا حمله کردند. در طی این حمله، شهر دورانتاش صدمات جدی دید و بسیاری از ساختمان‌ها و بناهای آن خراب شد و بقیه هم آسیب دید. بسیاری از ویرانی‌هایی که اکنون در مجموعه دیده می‌شود مربوط به همان حمله است؛ اما قرن‌ها بعد، در اواسط قرن 20‌ام، دانش‌مندانی مثل «رُمن گیرشمن» فرانسوی باقی‌مانده‌های شهر را کاویدند و اسرار آن را بیرون کشیدند.

عبادت‌گاه چند لایه

وارد لایه‌ی اول شهر که می‌شویم، از همان حصار شهر، دیدنی‌ها شروع می‌شود. همان دیوارهای ویران شده و حصارهای فرسوده هم آدم را به هزاران سال قبل می‌برد. اولین چیزی که بعد از ورود دیده می‌شود، حصاری است به عرض 5 متر که از خشت‌ ساخته شده است. دروازه‌ی اصلی شهر در ضلع شمال‌شرقی حصار است. دروازه‌ای که دو در پشت سر هم دارد و اتاق‌هایی که برای مقاصد مختلف در آن ساخته شده. درِ بیرونی، دروازه بزرگ و درِ داخلی، دروازه عدالت یا دروازه شاه نام دارد. دور تا دور شهر،‌ بین حصار میانی و بیرونی، چندین بنا و معبد قرار دارد که دیدار از آن‌ها خالی از لطف نیست.

محله شاهی: سه بنای خشتی که به محض ورود، سمت راست دروازه قرار دارد. گفته می‌شود این‌جا خانه‌ی شاه و خانواده‌ی او بوده است. به خاطر همین نام آن را محله شاهی گذاشته‌اند. ساختمان دیگر، کمی سرحال‌تر است و نامش کاخ شماره‌ی 3 است. کاخی با حیاط بزرگ و اتاق‌هایی که دورتادور آن هستند. بنای بعدی محله شاهی، کاخ آرامگاه است. کاخی از خشت که به خاطر داشتن 5 گور سردابه‌ای زیر اتاق‌هایش به این نام معروف شده است. قسمت دیگر کاخ،‌ همان 5 گور سردابه‌ای قرار دارد. این گورها از آجر و ملات ساخته شده‌اند و لایه‌های‌شان با قیر طبیعی و گچ پر شده است.

معبد نوسکو: 140 متر که پیاده به سمت جنوب بیایید،‌ به نیایش‌گاه نوسکو می‌رسید. بنایی خشتی و ساده که به خدای نوسکو هدیه‌اش کرده‌اند. معبد، حیاط و اتاق بزرگی دارد و در میان حیاط یک سکوی خشتی ساخته‌اند.

حصار میانی: دروازه‌ی ورودی حصار میانی هم به دروازه شاهی معروف است. این حصار شکلی مربعی دارد. به محدوده‌ی بین حصار میانی و حصار درونی تمنوس یا محله‌ی مقدس می‌گویند که غیر از دروازه شاهی، سه دروازه‌ی دیگر هم دارد. «برج نورکیبرت» تنها برجی است که روی حصار میانی باقی مانده و بقایایش را بین دروازه‌های شمال شرقی می‌توان دید. شاید وجود چندین معبد بین حصار میانی و داخلی که به خدایان عیلام اهدا شده است، باعث شده تا این‌جا محله‌ی مقدس نام بگیرد.

محله‌ی مقدس: از همان بدو ورود، از کنار دست گرفته تا زیر پاها می‌توان آثار تمدن کهن چغازنبیل را مشاهده کرد. در محله‌ی مقدس، 12 معبد باقی مانده که در گوشه و کنار محله، هر یک به خدایی اهدا شده است.

هنگام قدم زدن، زیر پای‌تان را که ببینید، چند مسیر آجرفرش هم دیده می‌شود. این مسیرها به گونه‌ای طراحی و اجرا شده‌اند که امکان دسترسی از دروازه‌های حصار میانی به زیگورات و یا معابد را میسر می‌کنند. این مسیرها با آجرهای شکسته و دور ریز ساخته شده‌اند؛ اما بعد از بازدید از دو حصار میانی و بیرونی، نوبت به شاه‌بیت شهر چغازنبیل می‌رسد. زیگورات، در نوع خود در جهان بزرگ‌ترین است.

حصار درونی: حصار درونی مرز پرستش‌گاه اصلی است. جایی که شاه‌بیت معابد چغازنبیل یعنی زیگورات است. برای همین هم باید از سه حصار گذشت تا به معبد اصلی رسید. حصار آخر 530 متر طول دارد و مانند حلقه‌ی انگشتری است که زیگورات نگین برجسته‌ی آن است. در طول حصار 6 دروازه وجود دارد.

زیگورات: ابهت این بنا هر بیننده‌ای را به شگفتی فرو می‌برد، بنایی که عیلامی‌ها، آن را به «این‌شوشینَک» که خدای حامی شهر شوش است و «نَپیریشَ» که خدای بزرگش می‌خواندند، اهدا کرده‌اند. هر طبقه تقریباً 10 رج یا ردیف آجر دارد که یک رج آن روی آجرها نوشته‌هایی وجود دارد. متن این آجر‌نوشته‌ها، نفرین به کسانی است که این آجرها یا بنا را تخریب کنند و دعا برای کسانی که در نگه‌داری آن تلاش کنند.

صحن‌های زیگوارت: اطراف زیگورات را 4 صحن احاطه کرده است. از هر 6 دروازه مسیرهای آجرفرش از داخل صحن تا زیگورات ادامه دارد. سازه‌های دیگری که در صحن‌های زیگورات به چشم‌تان خواهد آمد، سکوهایی است که به منظورهای مختلف آن‌ها را ساخته‌اند:

قربان‌گاه: ایلامی‌ها مراسمی داشتند به نام «سیت‌شمشی» که هنگام طلوع آفتاب اجرایش می‌کردند. 14 سکوی هرمی که در دو ردیف هفت‌تایی مقابل پلکان جنوب‌شرقی است، احتمالاً مربوط به همان مراسم است. گفته می‌شود این هرم‌های ناقص و کوتاه قربان‌گاه بوده‌اند.

محل دریافت نذورات: چسبیده به بدنه‌ی زیگورات سکوهای هدایا و نذورات ساخته شده است.

جایگاه مجسمه‌ها: سه طرف زیگورات، در صحن‌های شمال‌شرقی، شمال‌غربی و جنوب‌غربی، سه سکوی مدور دیده می‌شود. از سکوی صحن شمال‌شرقی جز آجرهای محیطی قاعده‌اش چیزی باقی نمانده است. این سکوها به اشتباه در بین مردم به ساعت آفتابی شهرت دارند. در حالی که این‌ها چیزی نیستند مگر سکوی قرار‌گیری مجسمه‌ی خدایان که احتمالاً روی آن‌ها مراسمی مذهبی نیز اجرا می‌شده است.

تصفیه‌خانه‌ی باستانی

بازدیدتان از زیگورات که تمام شد و از حصار داخلی و میانی بیرون آمدید، می‌توانید سری هم به بخش غربی چغازنبیل بزنید. جایی که ساختمان آجری بزرگی قرار دارد و احتمالاً بخشی از سیستم تأمین آب شهر بوده است. در ضلع شمال‌غرب حصار بیرونی و اندکی متمایل به گوشه‌ی غربی این 2 حوض آجری قرار دارند. حوض بیرونی بزرگ‌تر و ارتفاعش هم کمی از حوض درونی بالاتر است. 9 شکاف آجری که در ضخامت حصار بیرونی وجود دارد ارتباط بین 2 حوض را ممکن می‌کرده و عیلامی‌ها همه‌ی این سازه را از آجر و قیر و گچ ساختند.

چشم‌انداز پیش از غروب آفتاب این محوطه‌ی باستانی‌- مخصوصاً زیگورات‌- بسیار تماشایی و دل‌انگیز است. بهتر است برنامه‌ی بازدید خود را طوری تنظیم کنید که پیش از غروب آفتاب، تمامی مجموعه را به طور کامل دیده باشید و در پایان بازدیدتان، از منظر زیبایی که غروب خورشید در این مجموعه پدید می‌آورد لذت ببرید.