معماری و مهندسی سرزمین ایران، در سراسر جهان معروف است. در بسیاری از نقاط دنیا، می‌توان آثاری از معماری ایرانی را دید. از روم گرفته تا روسیه؛ حتی تاج‌محل را، که یکی از عجایب هفت‌گانه‌ی جهان است ایرانی‌ها ساخته‌اند. معماری و مهندسی ایرانی‌ها، فقط محدود به خود بنا و منظره‌ی داخل یا بیرون آن نیست. استعداد و خلاقیتی که ایرانیان باستان در جزییات خانه یا شهر به کار می‌بردند نیز بسیار جالب است؛ مثلاً بادگیرهای شهرهای کویری، سازه‌های آبی شوشتر، پل‌های باستانی روی رودخانه‌ها و سامانه‌های گرما و سرمای خانه‌ها نمونه‌هایی از این جزییات هستند؛ اما یکی از نوآوری‌های ایران باستان، که در سراسر جهان الهام‌بخش بوده و هنوز هم بسیاری از آن‌ها، دانش‌مندان را انگشت به دهان گذاشته است، سامانه‌های آب‌رسانی به خانه‌ها بوده است. قنات‌ها و کاریز‌ها مهم‌ترین قسمت این سامانه را تشکیل می‌دهند. کاریز یا قنات یا کهریز به راهی می‌گویند که در زیر زمین کنده شود تا آب از آن جریان پیدا کند و به مسیر دلخواه برسد. در بیش‌تر مناطق ایران‌زمین، به‌خصوص مناطق خشک و کویری که دسترسی به آب مشکل بوده است، می‌توان نمونه‌هایی از قنات‌ها و کاریزها را مشاهده کرد. یکی از معروف‌ترین و عجیب‌ترین این قنات‌ها در شهر گناباد قرار دارد که هموطنان ما در 2500 سال قبل آن را ساختند و اکنون یکی از شگفتی‌ها و نشانه‌های تمدن کهن ایران به شمار می‌رود.

گناباد و قدیمی‌ترین قنات جهان

گناباد از شهرهای قدیمی ایران است که در زمان حکومت سلسله‌ی هخامنشیان و در جنوب استان خراسان کنونی ساخته شده است. قدمت شهر گناباد باعث شده تا آثار دیدنی تاریخی و فرهنگی مهمی هم در آن‌جا وجود داشته باشد. از آثار و مناطق دیدنی گناباد می‌توان به مسجد جامع و مدرسه‌ی نجومیه، موزه‌های مردم‌شناسی، باستان‌شناسی و موزه‌ی آب، کاروان‌سرای بجستان و درب صوفه و تک‌زو اشاره کرد. یکی از ویژگی‌های شهر گناباد، وجود چندین قنات در این شهر است. برخی از قنات‌های مشهور گناباد، قنات علی‌آباد، قنات خشویی، قنات ده، قنات نوغاب، قنات آقا، قنات دلویی، خیبری و مند، قنات بهاباد، قنات رهن، قنات کمالی قوژد، قنات عمرانی، قنات کاخک، قنات گل بید بجستان و قنات سردق اشاره کرد؛ اما مهم‌ترین این قنات‌ها بدون شک قنات قصبه است که هم از نظر طولانی بودن و هم از نظر قدمت ساخت سرآمد بقیه است. همین‌ها باعث شده تا این بنای ساخت دست مهندسان و معماران ایرانی، در فهرست آثار جهانی یونسکو نیز ثبت شود؛ البته پیشینه‌ی ساخت و استفاده از کاریزها در ایران به 5000 سال پیش می‌رسد. قنات‌های قدیمی‌تر از قصبه، همگی به مرور زمان، بر اثر بلایای طبیعی یا جنگ‌ها از بین رفته‌اند و قصبه یکی از معدود بازماندگان قنات‌های ایران باستان است. بد نیست این را هم بدانید که یکی دیگر از شاه‌کارهای مهندسی آب ایرانی‌ها، قنات دو طبقه‌ی «مون» در شهر اردستان اصفهان است. این قنات شامل دو طبقه است که در هر طبقه‌ی آن آبی مستقل جریان دارد. شگفت‌انگیزتر این‌جاست که آب هیچ یک به دیگری نفوذ نمی‌کند. این قنات ۸۰۰ سال پیش ساخته شده است.

ساخت قنات قصبه آن‌قدر مهم بوده و معروف شده که حتی حکیم ابوالقاسم فردوسی هم داستانش را با عنوان «دوازده رخ» در شاهنامه آورده است. تاریخ‌دان‌ها زمان ساخت قنات قصبه را به دوره‌ی هخامنشی، یعنی 2500 سال قبل نسبت می‌دهند. روی قنات قصبه 500 حلقه چاه حفر شده است. چاه اصلی هر قنات را مادر چاه می‌گویند. مادر چاه قصبه 300 متر عمق دارد. طبق محاسبات مهندسی، برای ساختن قناتی با این عمق و با طول 33 کیلومتر، بیش از 73میلیون مترمکعب خاکبرداری لازم است که ایرانی‌ها 2500 سال پیش این کار بزرگ را انجام داده‌اند.

رشته‌های تاریخ

به هرکدام از انشعابات قنات، رشته می‌گویند. رشته‌ها از شاخه‌ی اصلی قنات جدا می‌شوند تا آب را به زمین‌های کشاورزی در جاهای مختلف برسانند. ناصرخسرو قبادیانی در سال 444 هجری قمری، در سفرنامه‌اش از قنات قصبه هم یادی می‌کند و عمق آن را 700 گز و طولش را چهار فرسنگ ذکر می‌کند:

قنات قصبه دو شاخه‌ی اصلی و شش رشته‌ی فرعی دارد. دولاب کهنه و دولاب نو، مهم‌ترین این رشته‌ها هستند. تاریخ‌دانان قطعه سفال‌هایی که مربوط به زمان هخامنشیان می‌شود را در نزدیکی شاخه‌ی اصلی قنات قصبه پیدا کرده‌اند. آن‌ها با همین سفال‌ها قدمت قنات را هم حدس زده‌اند.

طبیعت، هندسه، خلاقیت

در طول این 33 کیلومتر قنات، چاه‌های زیادی حفر شده است. ارتفاع و نوع این چاه‌ها با هم فرق می‌کند. قنات از جایی که سرچشمه می‌گیرد، فاصله‌اش با سطح زمین مرتباً تغییر می‌کند و با توجه به شیب زمین، ممکن است این فاصله کم یا زیاد شود؛ البته معمولاً قنات را طوری طراحی می‌کنند که رفته رفته به سطح زمین نزدیک‌تر شده و در نهایت از زمین بیرون بیاید. همین اختلاف ارتفاع و نیز تغییر جنس خاک زمین باعث تفاوت در معماری چاه‌ها هم می‌شود. چاه‌های قنات قصبه به دو صورت چاه‌های «کم‌عمق و عمودی» و «چاه‌های عمیق و پله‌ای» هستند. چاه‌های پله‌ای هم در نوع خود یکی از خلاقیّت‌ها و ابتکارات جالب در مهندسی این قنات‌هاست.

قنات قصبه، که از نظر طول، عمق، میزان آب‌دهی و قدمت ساخت، در دنیا کم‌نظیر است، یکی از مهم‌ترین مکان‌های گردش‌گری شهر گناباد است. حدود 500 متر از کانال‌های این قنات طوری است که بازدیدکنندگان می‌توانند از نزدیک آن را ببینند. داشتن ویژگی‌های مهم، باعث شده تا حتی از کشورهای خارجی هم گردش‌گرانی برای بازدید آن بیایند. قناتی که به اعتقاد بسیاری، اصلاً علت به‌وجود آمدن شهر گناباد کنونی شده است. شاید کمی تعجب‌آور باشد؛ اما یکی از فرضیّات در مورد تاریخ شهر گناباد همین است. خاک این‌جا حاصل‌خیز بوده، اما آبی نداشته است. بعدها کشاورزان شهرهای اطراف برای کشاورزی این قنات را ساختند و زمین‌های‌شان آباد شد؛ اما خیلی زود گسترش آبادی زمین‌ها صاحبان‌شان را هم به این‌جا کشید و در نهایت، رفته‌رفته این شهر تأسیس شد. برخی از سفال‌ها و ظروف قرن‌های چهارم و نهم هجری که در کند و کاوهای باستان‌شناسانه پیدا شده است، نشان می‌دهد که برخی از این رشته‌ها صدها سال بعد، یعنی در همان قرن‌های چهارم و نهم هجری به شاخه‌ی اصلی اضافه شده است. این هم دلیل دیگری است که نشان می‌دهد این قنات باعث گسترش شهر شده و دیگر شاخه‌ی اصلی کفاف کشاورزان را نمی‌داده است.