تا به حال به این سؤال فکر کرده‌اید: «اطلاعات تاریخ‌دانان و باستا‌ن‌شناسان از سرنوشت تمدن‌های باستانی، روش زندگی آن‌ها، آداب و رسوم‌شان، مکان زندگی آن‌ها و خیلی چیزهای دیگر از کجا آمده است؟» در حالی که نه انسانی وجود دارد که چند هزار سال عمر کرده باشد تا از آن روزها چیزی یادش باشد و نه نسخه‌ها و نوشته‌های باستانی آن‌قدر مفصل و کامل هستند که بتوان اطلاعات کاملی از آن‌ها به دست آورد. ضمن این‌که اصلاً علم تاریخ‌نگاری و ثبت وقایع، عمر درازی ندارد و پیش از آن، اصلاً این مطالب ثبت نمی‌شده است. یکی از منابعی که دانش‌مندان علم تاریخ و باستان‌شناسی با استفاده از آن به اطلاعات هزاره‌های پیش دست پیدا می‌کنند، بررسی و کاوش در بازمانده‌های آن دوران است. مانند مکان‌های تاریخی که در گوشه و کنار باقی مانده یا هر از چندگاهی پیدا می‌شوند؛ مثل «شهر سوخته» در استان سیستان و بلوچستان یا «زیگورات» و «چغازنبیل» در استان خوزستان. یکی از مهم‌ترین جاهایی که در ایران به دانسته‌های باستان‌شناسان اضافه کرده، «تپه‌ی باستانی حسنلو» است. تپه‌ای که هزاران سال پیش، تمدنی شکوفا و مقتدر در آن زندگی می‌‌کردند.

داستان تپه و تمدن

تپه‌ی حسنلو، مثل ارتفاعات دیگر، یک تپه‌ی معمولی نیست. در آن‌جا تاریخی به بلندای هزاران سال دفن شده است. تپه حسنلو در استان آذربایجان غربی و در هفت کیلومتری شمال شهر نقده در میان جلگه‌ای سرسبز و خرم به نام «سلدوز» قرار دارد. دو طرف تپه، روستاهای امین‌لو و حسن‌لو قرار دارد و اعتبار نام تپه هم به خاطر همین روستای دوم است. آثاری که باستان‌شناسان در حفاری‌های این تپه کشف کرده‌اند نشان می‌دهد که از حدود 6 هزار سال قبل از میلاد مسیح، در این‌جا مردم زندگی یکجا نشینی داشته‌اند. در واقع، تپه‌ی حسنلو در مرکز یک منطقه‌ی بزرگ، از اولین مکان‌های یکجا‌نشینی بشر روی کره‌ی زمین است. دور تا دور تپه را هم تپه‌های باستانی متعددی، مثل تپه‌ی باستانی پسدلی، بارانی، تابیه، عقرب تپه، کوئیک، دلنچی ارخی و بسیاری تپه‌‌های دیگر فرا گرفته‌‌اند که البته وسعت و اهمیت آن‌ها به اندازه‌ی حسنلو نیست. تپه‌ی حسنلو، در مرکز دایره‌ای به شعاع 15 کیلومتر است که تمام این دایره را تپه‌های باستانی دیگر فرا گرفته‌اند. ساکنین اولیه‌ی تپه‌ی حسنلو احتمالاً قوم مناعی (مانائی) بوده‌اند که تمدن وسیع و درخشانی از خود به یادگار گذارده‌اند.

76 سال کاوش

داستان کاوش در تپه‌ی حسنلو به سال 1313 شمسی بازمی‌گردد. از آن سال به بعد، هر چند وقت یک بار هیأت‌های مختلف ایرانی یا خارجی کار کاوش در این تپه را کامل می‌کردند. اهمیت این مکان تاریخی آ‌ن‌‌قدر بود که بارها و بارها از انگلستان، چک، آمریکا، آلمان و کشورهای دیگر برای مطالعه و تحقیق روی آن، به سراغش بیایند. البته مهم‌ترین آن کاوش‌ها به سال 1334 بازمی‌گردد که یک هیأت باستان‌شناس ایرانی به ریاست پروفسور رابرت دایسون این کار را انجام دادند. پروفسور دایسون، حین تحقیقات به این نتیجه رسید که ساختمان‌ها و اشیای آن مربوط به یک زمان نیست و در دوره‌‌های مختلف تکمیل شده یا تغییراتی پیدا کرده است. برای همین، آن‌ها تاریخ تپه را از 6000 سال پیش از میلاد مسیح تا کنون به 10 دوره تقسیم کردند.

جام حسنلو

یکی از ارزش‌مند‌ترین اشیای تاریخی که در ایران کشف شده و در موزه نگه‌داری می‌شود، جام زرین حسنلوست. این جام را درون یک قبر پیدا کردند. در آغوش انسانی که بر زمین افتاده بود و بر پشت او خنجری فرو کرده بودند. جام حسنلو، یک‌پارچه از طلا ساخته شده و بیست سانتی‌متر بلندی و بیست سانتی‌متر قطر دارد. این کشف در تاریخ باستا‌ن‌شناسی ایران و جهان یکی از مهم‌ترین اکتشافات علمی و از نادرترین آثار تاریخی، دینی و هنری دنیای باستان به شمار می‌رود. نقش‌‌های این جام دارای ارزش هنری بالایی است. برخی معتقدند نقش‌‌ها و طرح‌های روی جام الهام گرفته از دو داستان کهنه‌ی فارسی است. یکی داستان مهر فراخ دشت است که بر گردونه‌ای سوار و هم‌راه یارانش به جنگ دشمن می‌‌رود که پیمان‌شکنان را کیفر دهد. دوم، داستان پیروزی فریدون پیشدادی بر ضحاک ماردوش است که شاه فریدون به کمک کاوه‌ی آهنگر موفق می‌شود که بر ضحاک پیروز شده و خواهرانش را از اسارت او بیرون آورد.

دوره‌های تکامل

دکتر دایسون، دهمین دوره را به 8000 سال قبل نسبت می‌دهد و دوره‌ی نهم و هشتم تا هفتم را بین 6 هزار و سه هزار سال پیش از میلاد می‌داند.

مختصات زمانی دوره‌ی هفتم، بین 2500 تا 3000 سال پیش از میلاد بوده است؛ یعنی زمانی که انسان طرز استفاده از فلزاتی مانند مفرغ را به خوبی یاد گرفته بود و بیش‌تر وسایل، به خصوص ابزار جنگ و شکار را از این جنس می‌ساخت. بسیاری از اشیای پیدا شده در ساختمان‌‌های آن دوره از همین جنس هستند. دوره‌ی ششم بین 2000 تا 2500 سال پیش از میلاد مسیح و دوره‌ی پنجم تا 1300 سال پیش از میلاد مسیح بوده است. دوره‌ای که هنرهای دستی رونق بیش‌تری پیدا کردند و صنایع‌دستی از جنس سفال با تزیینات رنگی، در آن یافت شد. تنوع صنایع دستی و پیدا کردن وسایلی که در مناطق دیگری مثل یونان، مصر، هند و نقاط دیگر استفاده می‌شده، نشان می‌‌دهد که مردم در این دوره، کم کم کار تجارت را هم شروع کرده بودند و روابط اجتماعی هم جان تازه‌ای گرفته بود.

دوره‌ی چهارم بین 1300 تا 800 پیش از میلاد و مهم‌ترین دوره‌ی زندگی و تمدن تپه‌ی حسنلوست. دوره‌ای سخت و ویران‌گر برای تمدن حسنلو. شواهد و آثار به دست آمده از آن دوره نشان می‌دهد که یک آتش‌سوزی بزرگ در منطقه اتفاق افتاده است. در این دوره ساختما‌ن‌های حسنلو از سنگ ساخته شده بود و تمدن بسیار درخشانی در این دوره در حسنلو وجود داشته است. هنر اقوامی که در این دوره در حسنلو ساکن بوده‌اند بسیار پیش‌رفته بود؛ طوری که بسیاری از هنرها و صنایع مردم این منطقه را در نقاط دیگر باستانی، مانند زیویه‌ی کردستان و کلورز و مارلیک گیلان و لرستان هم می‌توان مشاهده کرد، و نشان می‌دهد مردم سایر مناطق از فرهنگ و هنر و علوم آن‌‌ها استقبال می‌کردند. دژ نظامی و سه تالار بزرگ ستون‌دار مهم‌ترین ساختما‌ن‌های کشف شده در این دوره هستند.

در پی حفاری‌های پرشماری که در منطقه‌ی حسنلو صورت گرفت، باستان‌شناسان اتاق‌های متعددی با سالن‌های بزرگ در مرکز تپه کشف و دیوار دفاعی قلعه‌ی نظامی و دژ محکم این شهر را از زیر خاک بیرون آوردند. سه معبد بزرگ ستون‌دار هم از کشفیات مهم دیگر آن‌ها بود. معبدها‌یی که دو نظریه درباره‌ی آن‌ها وجود دارد: یکی این‌که در هر معبد، مراسم مذهبی خاصی برگزار می‌شده. نظریه‌ی دوم هم این است که این معبدها همزمان ساخته نشده‌اند؛ یعنی چند ده سال بعد از ساخت معبد اول، معبد دوم بزرگ‌تر و مجلل‌تر از اولی ساخته شد. بعد که جمعیت بیش‌‌تر شد و آداب و رسوم هم گسترده‌تر، معبد سوم هم به دومی اضافه شد.

تپه‌ی حسنلو و تپه‌های باستانی دیگر اطراف آن، هنوز سرشار از اسراری هستند که از دل تاریخ حکایت می‌کنند. کاوش‌ها و تحقیقات در این منطقه‌ی باستانی هنوز ادامه دارد و هر روز خبر تازه‌ای از آن به گوش می‌رسد.