علمی

کم‌خونی چیست؟

نویسنده: کریستوفر ان.فرانتز

برای درک بهتر کم‌خونی اول بیایید در مورد تنفس اطلاعات بیش‌تری کسب کنیم. آیا تا کنون سعی کرده‌اید نفس‌تان را نگه دارید؟ در ابتدا احساس بدی ندارید؛ اما بعد از مدت کوتاهی احتیاج به نفس کشیدن پیدا می‌کنید. این به خاطر آن است که وقتی ما نفس می‌کشیم ریه‌های ما اکسیژن را از هوا می‌گیرند و جذب بدن می‌کنند. ما برای ادامه‌ی زندگی مدام به اکسیژن نیاز داریم.

وقتی اکسیژن جذب ریه‌ها می‌شود باید به دیگر نقاط بدن منتقل شود. خون مثل یک رودخانه در سر تا سر بدن جریان دارد. خون اکسیژن را در بدن جابه‌جا می‌کند؛ اما لازم است چیزی در خون باشد تا اکسیژن به آن بچسبد. در واقع اکسیژن به قایقی احتیاج دارد تا در رودخانه‌ی خون شناور باشد و به اطراف برود. این قایق، گلبول‌های قرمز است. گلبول‌های قرمز خون در مغز استخوان در بافت نرم و اسفنج‌مانندی تولید می‌شوند. به این بافت، مغز استخوان گفته می‌شود. پس هر بار که نفس می‌کشید، ریه‌های‌تان اکسیژن را جذب می‌کند و گلبول‌های قرمز خون شما این اکسیژن را به تمام سلول‌های بدن‌تان می‌رساند.

کم‌خونی چیست؟

کم‌خونی مشکلی است که در آن فرد به اندازه‌ی کافی گلبول قرمز در خونش ندارد یا هموگلوبین خونش کم است. هموگلوبین پروتئینی است که بخش مهمی از گلبول قرمز خون به حساب می‌آید؛ چراکه باعث می‌شود اکسیژن به گلبول قرمز بچسبد. فردی که مبتلا به کم‌خونی است ممکن است از این مشکل اطلاعی نداشته باشد؛ چراکه کم‌خونی مثل دیگر بیماری‌ها نیست که علایم خاصی داشته باشد. زردی پوست می‌تواند نشانه‌ای برای کم‌خونی باشد؛ چون فرد کم خون، خون کمی دارد که در رگ‌های زیر پوستش جریان داشته باشد.

تپش قلب نیز می‌تواند نشانه‌ی دیگری از کم‌خونی باشد؛ چون وقتی فرد، خون کمی در بدنش دارد، قلب مجبور است تندتر و سخت‌تر بتپد تا با پمپاژ سریع‌تر، مشکل کمبود خون را تا اندازه‌ای جبران کرده باشد.

اگر مشکل کم‌خونی که به آن «آنِمی» هم می‌گویند حادتر شود، فردی که بسیار فعال و چابک بوده به سرعت از فعالیت و چالاکی می‌افتد. او ممکن است احساس خستگی و ضعف کند.

چرا بچه‌ها به آنِمی مبتلا می‌شوند؟

مغز استخوان دائماً در حال تولید گلبول قرمز است تا جایگزین گلبول‌های قرمز مُرده شود. عمر گلبول‌های قرمز ۱۲۰ روز است. حال فرد به کم‌خونی مبتلا می‌شود اگر:

● گلبول‌های قرمز به اندازه‌ی کافی تولید نشوند.

● گلبول‌های قرمز زیادی در بدن او بمیرند.

● گلبول‌های قرمز زیادی بر اثر خون‌ریزی از بدن او خارج شوند.

اگر گلبول‌های قرمز به اندازه‌ی کافی تولید نشوند

دلایل متعددی وجود دارند که چرا فرد نمی‌تواند به اندازه‌ی کافی گلبول‌های قرمز تولید کند؛ امّا معمولاً دلیل اصلی این است که فرد در مواد غذایی‌اش آهن وجود ندارد. آهن ماده‌ای است که در گوشت، حبوبات و سبزیجات موجود است. این ماده برای تولید گلبول قرمز و هموگلوبین باید در بدن حاضر باشد.

غیر از آهن، ویتامین ب ۱۲ و اسید فولیک نیز برای تولید گلبول قرمز لازم است. شما می‌توانید این مواد را با خوردن غذا جذب کنید. ویتامین ب ۱۲ در فرآورده‌های حیوانی یافت می‌شود. به همین خاطر آن دسته از افراد که فقط غذاهای گیاهی می‌خورند و از خوردن گوشت، تخم مرغ و فرآورده‌های لبنی اجتناب می‌کنند، باید به دنبال راه‌های دیگری برای جذب این ویتامین باشند. اسید فولیک در غذاهای گوناگون پیدا می‌شود؛ مثل میوه‌های گروه مرکبات، سبزیجات، غلات و حبوبات.

همچنین کم‌خونی یا آنِمی می‌تواند پیش‌رفت داشته باشد، اگر مغز استخوان مشکل داشته باشد و به خوبی کار نکند، کم کاری و ناتوانی مغز استخوان ممکن است معلول عفونت یا بیماری‌های مزمن از قبیل آرتروز یا حتی بیماری‌های کلیوی باشد. در موارد کمیابی نیز نوزاد ممکن است با مشکل کمبود تولید گلبول‌های قرمز به دنیا بیاید. بعضی وقت‌ها هم درمان‌های خاصی همچون شیمی درمانی باعث تقلیل توانایی مغز استخوان در تولید گلبول قرمز شود.

گلبول‌های قرمز زیادی در بدن فرد می‌میرند.

اگر گلبول‌های قرمز خون زودتر از زمان مشخص عمرشان از بین بروند، مغز استخوان ممکن است نتواند مقدار گلبول از بین رفته را در موعد مقرر جبران کند. یکی از دلایل از بین رفتن گلبول‌های قرمز تغییر شکل آن‌هاست. اگر با میکروسکوپ به یک گلبول قرمز نگاه کرده باشید دیده‌اید که آن‌ها گرد و مسطح‌اند. این شکل خوبی است تا گلبول بتواند به راحتی در مجاری تنگ خون یعنی رگ‌ها منتقل شود. اگر شکل گلبول تغییر یابد، آن‌ها در رگ گیر می‌کنند و می‌شکنند. گاهی اوقات گلبول قرمز به شکل هلال ماه درمی‌آید. این شکل هلالی به گلبول اجازه نمی‌دهد به راحتی در رگ‌های خونی منتقل شود. درمان‌های خاص، عفونت و بیماری‌های مزمن می‌توانند عامل ایجاد چنین مشکلی یعنی تغییر شکل گلبول‌های قرمز در خون شوند.

گلبول‌های قرمز زیادی از بدن خارج می‌شوند:

وقتی شما دچار خون‌ریزی می‌شوید و مقداری خون از بدن‌تان خارج می‌شود، مثل موقعی که خون دماغ می‌شوید یا بر اثر زخم و خراشیدگی خون از بدن‌تان خارج می‌شود، مغز استخوان‌تان می‌تواند خون از دسته رفته را جبران کند و در نتیجه به کم‌خونی مبتلا نمی‌شوید. اما اگر فردی خون زیادی از بدنش خارج شود، مثلاً در صدمه‌ دیدن‌های سخت یا بریدگی شدید رگ‌ها، مغز استخوان نمی‌تواند به سرعت این خون را تولید و جایگزین کند.

پزشکان برای درمان کم‌خونی چه کاری انجام می‌دهند؟

وقتی فرد مبتلا به آنِمی به دکتر مراجعه می‌کند، دکتر او را معاینه و آزمایش می‌کند و سؤال‌هایی راجع به این‌که چه احساسی می‌کند و چه غذاهایی می‌خورد و این‌که آیا تحت درمان خاص دیگری هم هست یا نه، می‌پرسد. اگر دکتر حدس بزند که بچه‌ای مبتلا به آنمی است، برای او آزمایش خون ساده‌ای تجویز می‌کند که به آن هماتوکریت(hematocrit) می‌گویند. خونی که طی آزمایش از بدن فرد گرفته می‌شود در آزمایشگاه مورد بررسی قرار می‌گیرد و در این بررسی تعداد گلبول‌های قرمز و مقدار هموگلوبین گلبول‌ها اندازه‌گیری می‌شود. شکل و اندازه‌ی گلبول‌ها هم مشاهده می‌شوند. دکتر ممکن است بر اساس تشخیصش نسبت به مشکل فرد آزمایش‌های دیگری نیز تجویز کند.

 آنمی چگونه درمان می‌شود؟

درمان کم‌خونی به علت ایجاد آن بستگی دارد. در بچه‌ها علت اصلی ابتلا به کم‌خونی عدم به دست آوردن آهن کافی در برنامه‌ی غذایی است. بر این اساس به این افراد داروهایی داده می‌شود که حاوی آهن هستند تا به مغز استخوان آن‌ها کمک کند گلبول‌های قرمز تولید کنند. همچنین این افراد باید غذاهایی را که آهن دارند بیش‌تر مصرف کنند؛ از قبیل گوشت، حبوبات، غلات و گندم سبوس‌دار.

اگر کم‌خونی به علت عفونت پدیدار شده باشد، معمولاً با درمان عفونت، مشکل کم‌خونی نیز معالجه می‌شود و فرد بهبودی می‌یابد.

صرف نظر از علت کم‌خونی، آن دسته از افرادی که کم‌خونی شدیدی دارند باید به بدن آن‌ها خون تزریق شود؛ به عبارتی دیگر، خون سالمی را که در سازمان انتقال خون افراد خیّر اهدا می‌کنند به داخل رگ‌های فردی که به خون احتیاج دارد تزریق می‌شود. این ممکن است کمی ترس‌ناک به نظر آید؛ امّا میلیون‌ها کودک و بزرگ‌سال هر سال تزریق خون دارند. در تزریق خون هیچ دردی وجود ندارد. تزریق خون سریع‌ترین راه تأمین خون بدن و رساندن اکسیژن به سلول‌هاست.

بچه‌هایی که به آنمی مبتلایند ممکن است مجبور شوند مدتی استراحت کنند و از فعالیت خودداری کنند؛ اما وقتی بدن‌شان به حالت اول برگشت، یعنی تولید گلبول‌های قرمز را به اندازه‌ی کافی و در مدت مقرّر شروع کرد، اکسیژن می‌تواند به تمام بافت‌های بدن‌شان برسد و آن‌ها انرژی خود را باز به دست می‌آورند.