قند پارسی

سیدمهدی حسینی

سمرقند

سمرقند از جمله شهرهای بسیار قدیمی، بزرگ، آباد و پرجمعیت ورارود (ماوراءالنهر)، سرزمین حاصل‌خیز بین دو رود بزرگ سیحون و جیحون بوده است که از سوی ایرانیان در اواخر سده‌ی چهارده قبل از میلاد در دشت حاصل‌خیز زرافشان به‌عنوان شهر منطقه‌ی کشاورزی پایه‌ریزی شد. این شهر زمانی دراز در دوران هخامنشیان مهم‌ترین شهر منطقه بوده است.

سمرقند که یونانیان آن را «ماراکندا» می‌نامیدند، جزئی از سرزمین سغد باستان بود. در سال 330 قبل از میلاد اسکندر مقدونی آن‌جا را فتح و سپس ویران کرد. هنگام حمله‌ی اسکندر، سمرقند دارای برج و باروی بزرگ و معروفی بود که مرکز مقابله با دشمنان به شمار می‌آمد. هنوز آثار مختصری از ویرانه‌های این برج و بارو موجود است.

نام سمرقند عربی شده‌ی واژه‌ی پهلوی «سمرکند» است و معنی ترکیبی آن «سنگ دژ» است.

در سده‌ی ششم میلادی، ترک‌ها و در سده‌ی هفتم چینی‌ها، سمرقند را تصرف کردند.

در سال 705 میلادی به دست اعراب افتاد و تا سده‌ی نهم میلادی در تصرف خلفای اموی و عباسی بود. با این همه نفوذ تمدن و فرهنگ ایرانی در آن ناحیه پیوسته باقی ماند.

سمرقند، قدیمی‌ترین شهر اسیای میانه و یکی از کانون‌های دانش و ادب ایران پس از اسلام و یکی از مراکز هنر و معماری منطقه بوده است.

اوج رونق و شکوه شهر سمرقند به قرن چهارم هجری (دهم میلادی) می‌رسد. زمانی که سامانیان در ماوراءالنهر به قدرت رسیدند، این خاندان فرهنگ‌دوستِ ایرانی این ناحیه‌ی خرم و حاصل‌خیز را به درجه‌ای از اعتبار رساندند که از آن پس مانند آن به خود ندید.

در این دوره سمرقند کانون تجمع دانش‌مندان، عرفا، ادبا و شاعران و هنرمندان بزرگ ایرانی بود.

معروف‌ترین شاعر این دوره، رودکی سمرقندی، پدر شعر فارسی دری است که در سمرقند می‌زیسته است. از دیگر بزرگان می‌توان از ظهیری سمرقندی، دولتشاه سمرقندی و نجیب‌الدین سمرقندی نام برد.

هنوز هم پس از گذشت قرن‌ها از حضور این بزرگان، آثار تمدن و فرهنگ اصیل ایران و شاخصه‌های بارز زبان پارسی در گویش مردم این شهر به خوبی نمایان است.

بعد از سامانیان در سال 1027 میلادی، سلجوقیان، سمرقند را تصرف کردند. حاکمان بعدی سمرقند خوارزمشاهیان بودند که آن‌جا را پایتخت خود قرار دادند. در سال 1219 میلادی از سوی چنگیز مغول فتح شد. مغولان با بی‌رحمی تمام، ساکنان شهر، از کوچک و بزرگ و زن و مرد، همه را کشتند. خانه‌ها را ویران و بعد سوزاندند. در سال 1383 میلادی تیمور لنگ سمرقند را پایتخت خود قرار داد. فرهنگ و تمدن اصیل ایرانی چنان تیمور را شیفته‌ی خود کرد که او به آبادانی سمرقند همت گماشت. بناها و ساختمان‌های باشکوهی در شهر ساخته شد. بسیاری از مساجد را بازسازی کرد و از غنایم فتح هندوستان مسجد بزرگ و جامع شهر را ساخت.

امیر تیمور در جنگ‌ها و فتوحات خود دانش‌مندان،‌ هنرمندان و صنعت‌گران زبده را برمی‌گزید و با خود به سمرقند می‌برد. در زمان او و جانشینانش، این شهر بزرگ‌ترین مرکز دانش و هنر روزگار شد. رصدخانه‌ی معروف سمرقند، که به دستور الغ‌بیگ ساخته شد، یکی از مراکز مهم علمی آن زمان بود که به همت دانش‌مند ایرانی به نام «غیاث‌الدین کاشانی» بنیان نهاده شد.

بعدها این منطقه در زمان قاجاریه از ایران جدا شد.

سمرقند با قرار داشتن در مرکز جاده‌ی ابریشم و پیوند‌دهنده‌ی چین به اروپا در قدیم، دارای اهمیتی چشم‌گیر بوده است. بازار سمرقند به واسطه‌ی وسعت، زیبایی و رونق زبانزد بوده است. دیبای سرخ (نوعی پارچه از ابریشم خام)، پارچه‌های گران‌بها، زین و ابزار اسب، شیشه‌های نقش‌دار رنگین و انواع محصولات کشاورزی و دامی در این بازار به فراوانی داد و ستد می‌شد؛ اما معروف‌ترین کالای سمرقند کاغذ بود که به نقاط دور خاورزمین صادر می‌شد.

سمرقند نقاط دیدنی و باستانی بسیاری دارد. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان از: موزه‌ی سمرقند، بازار قدیمی و معروف سمرقند، ریگستان، سنگ‌نگاره‌ها، کاروان‌سرای رباط ملک، مقبره، دروازه و مدرسه‌ی خواجه احرار و... نام برد.

امروزه سمرقند با جمعیتی بالغ بر 000/600 نفر، دومین شهر بزرگ ازبکستان است.

ساکنان این شهر فارسی‌زبان هستند و به فارسی تاجیکی صحبت می‌کنند.

انگور، سیب و خربزه‌ی سمرقند معروف است.

در سال ‌2001، یونسکو این شهر باستانی را در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار داد.