باکو

سیدمهدی حسینی

سرزمین «آران» در آن سوی رود ارس که بعدها آذربایجان نامیده شد، تکه‌ای گران بها از ایران بزرگ و مقتدر بوده که امروزه از آن جدا افتاده است.

باکو پایتخت آذربایجان و بزرگ‌ترین بند این کشور است.

بنای شهر باکو را به انوشیروان نسبت داده‌اند. این شهر در ساحل غربی دریای خزر در شبه جزیره‌ی آب شوران قرار دارد و یکی از مناطق نفت خیز جهان به حساب می‌آید.

در سال 880 ه‍..ش. شاه اسماعیل صفوی در جنگ با جانشینان هلاکوخان پیروز و باکو را تصرف کرد. در سال 1101 ه‍.ش پس از انقراض صفویان، روس‌ها کنترل باکو را به دست گرفتند.

هشت سال بعد نادرشاه افشار در چند جنگ پی در پی روس‌ها را شکست داد و باکو، شروان و گنجه را به خاک میهن برگرداند.

در زمان فتحعلی‌شاه قاجار و پس از شکست عباس‌میرزا از روس‌ها، بسیاری از نواحی شمال غرب ایران مانند: قراباغ، شکی، گنجه، مغان، باکو، مناطق تالش، اردوباد، شروان، نخجوان و... به دنبال دو معاهده‌ی سنگین گلستان و ترکمن‌چای از ایران جدا و جزء متصرفات روسیه شدند.

با این حال، پس از گذشت سال‌ها از این جدایی در وجود مردم باکو همچنان عشق به ریشه‌‌های کهن و عمیق فرهنگ و ادب ایرانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و فرهیختگان آن دیار به زبان و ادبیات فاخر فارسی تعلق خاطر دارند.

این علاقه باعث شد که بعدها سرزمین آذربایجان یکی از سرچشمه‌‌های غنی زبان و ادب فارسی شود. درخشان‌ترین دوره‌ی حیات زبان و ادب پارسی در منطقه‌ی آذربایجان و به خصوص باکو، در سده‌های ششم تا هشتم هجری بوده است.

چهره‌های شاخص ادبی که در این دوره زندگی می‌کردند، موفق به ابداع سبک جدیدی در ادبیات به نام سبک آذربایجانی شده‌اند. از جمله بزرگان این سرزمین می‌توان از نظامی گنجه‌ای و خاقانی نام برد.

نظامی در منطقه‌ای زندگی می‌کرد که مردمان آن‌‌جا به لهجه‌‌ی آذری صحبت می‌‌کردند؛ اما نظامی همه‌ی آثار خود را مانند غزلیات، قصاید، رباعیات و خمسه را به فارسی سروده است.

خاقانی شروانی هم در ادبیات از چنان مرتبه‌ای برخوردار است که به او لقب «حسّان عجم» داده‌اند. می‌گویند این لقب را عمویش به او داده است. خاقانی در این باره چنین گفته:

چون دید که در سخن تمامم

حسان عجم نهاد نامم

از دیگر شاعرانی که روزگاری عطر خوش ادب پارسی را در این سرزمین پراکنده‌اند می‌توان از: مجیرالدین بیلقانی، فلکی شروانی، قوامی گنجه‌ای، ابوالعلاء گنجه‌ای، نشاط شروانی و... نام برد.

- بیش‌ترین کتاب‌خانه‌ها و مدارس آذربایجان، در باکو، گنجه و شروان متمرکز است.

- در حال حاضر در دانشگاه مرکزی آذربایجان و دانشکده‌ی شرق‌شناسی باکو، خمسه‌ی نظامی، کلیات خاقانی، شاهنامه‌ی فردوسی، گلستان سعدی و کلیله و دمنه تدریس می‌شود.

محققان باکویی تحقیقات وسیعی روی آثار خواجوی کرمانی، راحة‌الارواح دقیقی طوسی، الهی‌نامه‌ی شیخ عبدالله انصاری، چهار مقاله‌ی نظامی‌عروضی، سیاستنامه‌ی خواجه نظام‌الملک، سفرنامه‌ی ناصر خسرو، رباعیات خیام، تذکرة الاولیای عطار نیشابوری آغاز کرده‌اند.

به تازگی روی ادبیات معاصر ایران و آثار بزرگانی مانند قیصر امین‌پور، پروین اعتصامی، شهریار و تنی چند تحقیقاتی صورت گرفته است.

موارد فوق نشان از تأثیر عمیق فرهنگ و ادب کهن ایران بر سرزمین‌های همسایه‌اش است.

- بیش‌تر مردم باکو مسلمان و شیعه‌ی اثنی عشری هستند. البته ادیان دیگر مانند زرتشتیان هم در آن‌جا زندگی می‌کنند.

آثار باستانی بسیاری در باکو وجود دارد.

سرای شروان شاهان، مسجد اژدربیک، مسجد جامع باکو، مسجد تازه پیر، آتشکده‌ی سوراخانی، قلعه (برج) دختر، قلعه‌های رامانا، نارداران، مردکان، مسجد پامنار و مزار بی‌‌بی هیبت، منسوب به خواهر امام رضا(ع) از جمله‌ی این آثار است.